De stervensfase is de fase die direct voorafgaat aan het overlijden, waarin de dood zich onafwendbaar aandient. De bewoner zal naar verwachting binnen enkele dagen overlijden. Dit zijn de laatste dagen dat de naasten en hun dierbare contact kunnen maken en afscheid kunnen nemen, of simpelweg bij elkaar kunnen zijn. Hoe deze fase verloopt kan van grote invloed zijn op het rouwproces. Daardoor kunnen beperkende maatregelen in de zorginstelling en samenleving niet alleen de stervensfase moeilijker maken voor naasten, maar ook de fase van rouw. Het is dan ook van groot belang dat naasten zo goed mogelijk worden begeleid wanneer de stervensfase aanbreekt. Als naaste krijg je ten slotte maar één kans om het sterfbed van een dierbare mee te maken waardoor het extra belangrijk is dat zij het gevoel hebben het ‘goed’ te hebben gedaan om het ook goed te kunnen afsluiten.
Hoe een uitbraak de situatie voor naasten extra zwaar maakt:
- Niet elke naaste krijgt de gelegenheid om afscheid te nemen. Vaak moeten naasten onderling keuzes maken over wie er afscheid mag komen nemen. Dit is zwaar voor de naasten die deze gelegenheid niet krijgen, maar kan ook zwaar zijn voor de naaste die dat juist wel mag.
- Naasten moeten mogelijk afscheid nemen met persoonlijke beschermingsmiddelen aan, wat voor een gevoel van afstand zorgt.
Wat kan ik als zorgverlener doen?
- Geef, als het overlijden dichterbij komt, uitgebreide uitleg over de stervensfase en wat naasten hiervan kunnen verwachten. Veel naasten zullen dit voor het eerst meemaken en zijn niet voorbereid op bijvoorbeeld veranderingen in de ademhaling, toename van onrust en verwardheid, of veranderingen in bewustzijn. De folder ‘Wat als het einde nabij is?’ van PAL voor U en de folder ‘De stervensfase’ van IKNL bieden informatie voor naasten over de stervensfase. Niet iedereen zal deze informatie willen. Bespreek dit met de naaste.
- Vraag, al voordat de stervensfase dichterbij komt, de naaste en de bewoner (als dit mogelijk is) wat voor hen belangrijk is voor het afscheid, zoals bepaalde rituelen.
- Bied naasten contact aan met geestelijk verzorgers aan (bijv. pastor, imam, pandit, rabbi). Vertel wat zij te bieden hebben. Verwijs eventueel naar www.geestelijkeverzorging.nl.
- Als het vermoeden bestaat dat iemand gaat overlijden, waarschuw dan meteen de familie zodat zij de gelegenheid krijgen om bij het overlijden aanwezig te zijn. Liever een paar keer vals alarm dan het risico nemen dat zij het overlijden missen. Dit kan namelijk een verstoord rouwproces veroorzaken met veel ingewikkelde emoties zoals boosheid en schuldgevoelens.
“Toen werd er gebeld: misschien moeten jullie nu maar snel komen, want wij denken dat hij nu gaat sterven. We mochten er zelfs met zijn drieën naartoe, terwijl er maar twee waren toegestaan. We waren er, en twee uur later was hij overleden. En daar waren we dus bij met z’n drieën, de drie kinderen. Dat hebben wij echt enorm gewaardeerd.” – nabestaande
Wat kunnen we als team doen en (laten) organiseren?
- Maak afspraken met elkaar over wat jullie toestaan aan bezoek als er bezoekbeperkingen gelden, maar verlies ook hierbij niet de menselijke maat uit het oog. Het is voor naasten eigenlijk onmisbaar om de gelegenheid te krijgen om afscheid te nemen. Naasten hebben vaak al een groot stuk van het ziektetraject gemist en hebben minder vaak bij hun dierbare kunnen zijn dan zij graag hadden gewild. Ruim de tijd en gelegenheid geven om afscheid te nemen is dan ook van extra belang.
- Voorbeeld uit de praktijk: In sommige zorgorganisaties werd tijdens de Covid-19 pandemie de keuze gemaakt om meer naasten dan officieel toegestaan afscheid te laten nemen van een dierbare, bijvoorbeeld in de tuin.
“Wees flexibel met regels. Laat je ethische kompas ook spreken. Als we allemaal denken dat iets onmenselijk is, laten we dan iets flexibeler met de regels omgaan,
dat is voor iedereen fijner.” – verpleegkundige
- Werk rondom de stervensfase ook samen met andere disciplines, indien gewenst door de naasten. Voor naasten is het bijvoorbeeld heel belangrijk dat hun dierbare ook goed wordt begeleid rondom het sterven. Al helemaal als zij daar zelf niet of in beperkte mate bij kunnen zijn. In dat geval kan overwogen worden om geestelijke verzorging te betrekken. Zorg dat jullie een overzicht hebben van welke geestelijke verzorgers er beschikbaar zijn in het huis en binnen de grotere zorgorganisaties.