6. Zorg voor nabestaanden

Zorg voor nabestaanden is een standaard onderdeel van palliatieve zorg (zie o.a. het Kwaliteitskader palliatieve zorg Nederland).
Gedurende de ziekteperiode van hun dierbare zijn naasten vaak aan het ´overleven´. Het is wisselend in hoeverre naasten dan al nadenken over hoe het zal zijn als hun dierbare is overleden. Zelfs als naasten hier wel al over na hebben gedacht, komt het overlijden vaak als een klap. Het is opeens definitief. Hoe naasten hiermee omgaan, verschilt per individu. Het verliezen van een dierbare is altijd een ingrijpende gebeurtenis, maar deze kan nog moeilijker te verwerken zijn als er beperkende maatregelen van kracht zijn. In zulke tijden kunnen naasten ook sneller ‘uit beeld’ raken na het overlijden van hun dierbare. Het is belangrijk om te proberen dit te voorkomen.

Hoe een uitbraak de situatie voor nabestaanden extra zwaar maakt:

  • Sommige naasten hebben geen afscheid kunnen nemen van hun dierbare, en niet bij het overlijden kunnen zijn. Soms is een patiënt zelfs overleden zonder naasten rond het bed. Dit bemoeilijkt bij sommige naasten het verwerken van het verlies. Er is onzekerheid over een goed einde, verdriet, frustratie en schuldgevoel.
  • Niet kunnen helpen met het geven van de laatste zorg.
  • Als de dierbare is overleden aan een besmettelijke ziekte, kan hij/zij soms niet thuis worden opgebaard.
  • Een lockdown kan zorgen voor een uitvaart in beperkte vorm, met minder aanwezigen. Ook kunnen herdenkingsdiensten in zorgorganisaties soms niet plaatsvinden.
  • Een lockdown kan zorgen voor minder structuur, sociale steun en afleiding in de periode na het overlijden.

Het was een ontzettend eenzaam afscheid. Er mocht niemand thuis langskomen en niemand durfde. Ja, dat is gewoon heel verdrietig. Ik heb nog nooit een overlijden van zo dichtbij meegemaakt, maar op deze manier was het nog verdrietiger dan ik me had kunnen voorstellen. Je hoort dit niet alleen te doen.” – nabestaande

Wat kan ik als zorgverlener doen?

  • Wanneer familie niet bij het overlijden heeft kunnen zijn is het belangrijk om hen dan alsnog rustig de tijd te geven om afscheid te nemen op de kamer van de patiënt, als deze mogelijkheid er is. Het kan naasten helpen als de overledene in stervenshouding ligt wanneer zij aankomen, om in deze natuurlijke houding afscheid te kunnen nemen (tenzij deze houding juist een heel naar gezicht is). Op deze manier kan het nare gevoel als gevolg van volledige afwezigheid bij het sterven iets verminderd worden. Vertel ook indien gewenst zo gedetailleerd mogelijk hoe het sterven verlopen is. Geef aan dat de naaste dit gesprek mag opnemen. Noteer in het zorgdossier wat je verteld hebt en hoe de naaste hierop reageerde. Dit kan helpen in het latere nazorggesprek.
  • Wijs naasten op de mogelijkheid om hun dierbare thuis op te baren als de maatregelen dit toelaten. Thuis zijn vaak meer mogelijkheden om rituelen rondom het afscheid te laten plaatsvinden.
  • Als de maatregelen het toelaten, kun je aanbieden om het lichaam samen te wassen en aan te kleden. Dit kan ook door gespecialiseerde cultuurspecifieke organisaties gedaan worden. Onderzoek of er dergelijke organisaties in de regio zijn.
  • Stem met de naasten af of ze een ritueel rond het afscheid van hun overleden dierbare waarderen, bijvoorbeeld het maken van een vingerafdruk van de overledene, of op een kaart geschreven herinneringen van zorgverleners aan de patiënt, die aan de nabestaanden gegeven kunnen worden.
  • Neem na het overlijden, als de eerste heftige emoties gezakt zijn, rustig de tijd om met de naasten in gesprek te gaan. Neem de tijd om te condoleren en ruimte te maken voor hun emoties, maar ook om hen voor te bereiden op wat de volgende stappen zullen zijn. Wanneer en door wie wordt hun dierbare opgehaald en waar wordt hij/zij naartoe gebracht? Informeer naar eventuele vragen die zij hebben over de komende dagen en wat jouw rol als zorgverlener zal zijn.
  • Een nazorggesprek is voor nabestaanden vaak erg waardevol. De gelegenheid krijgen om na het overlijden nog vragen te stellen, of gewoon ervaringen te delen, maar ook het bedanken van het zorgpersoneel, kan naasten helpen met het afsluiten en verwerken van een hele zware, emotionele periode. In tijden van een uitbraak van een besmettelijke ziekte kunnen naasten ook vragen hebben over de laatste dagen van hun dierbare, als ze er zelf in mindere mate bij zijn geweest. Het kan hen helpen bij het verwerkingsproces als een betrokken zorgverlener dit ‘gat’ voor hen in kan vullen. Dat het nazorggesprek vanuit de zorgverlener wordt geïnitieerd is belangrijk, omdat nabestaanden zich bezwaard kunnen voelen om er zelf om te vagen.

Zie Bijlage 3b voor een gesprekshulp voor tijdens zo’n nazorggesprek.

  • Belangrijk bij een nazorggesprek:
    • Laat deze gesprekken voeren door de zorgverlener (vaak een verpleegkundige) die het meest betrokken is geweest bij de zorg voor de zieke, of het meest contact heeft gehad met de nabestaanden.
    • Iemand die een beeld heeft van wie de patiënt was en hoe zijn/haar laatste dagen eruit hebben gezien.
    • Neem de tijd! Zorg dat je met volle aandacht in het gesprek bent, en zo’n gesprek niet even snel tussen de bedrijven door gebeurt. Geef je pieper aan een collega. Als de omstandigheden het toelaten, probeer het gesprek dan face to face te doen en niet telefonisch.
    • Lees ter voorbereiding in het zorgdossier informatie terug over de patiënt, het ziekteverloop en de naasten. Neem eventueel contact op met andere betrokken zorgverleners.
    • Realiseer je dat luisteren, erkennen en normaliseren van gevoelens minstens zo belangrijk zijn voor de naaste als het geven van adviezen.

“Waar ik eigenlijk behoefte aan had, misschien na twee of drie weken, om van man tot man een keer met een betrokken zorgverlener te praten: joh, wat is er nou toch allemaal gebeurd, en hoe kijken jullie erop terug? Nu blijven die vragen rondspoken in mijn hoofd.” – nabestaande

  • Ga na of naasten behoefte hebben aan informatie over rouw. Verwijs naar algemene informatie over het rouwproces en mogelijkheden voor lotgenotencontact aanvullende (professionele) ondersteuning. Zie ook Bijlage 6.
  • Breng de huisarts van de patiënt direct op de hoogte van het overlijden, bij bijzonderheden het liefst telefonisch in plaats van per brief. Bespreek de bijzonderheden rondom het overlijden en de reactie van de naasten hierop. Benoem bijvoorbeeld in hoeverre zij aanwezig hebben kunnen zijn tijdens de laatste dagen en bij het overlijden. Wanneer je vermoedt dat naasten het extra moeilijk gaan krijgen in het rouwproces, benoem dit ook expliciet.
  • Tip voor zorgverleners: Boekje Manu Keirse: “Helpen bij verlies en verdriet in tijden van corona” Gratis download: Helpen bij verlies en verdriet in tijden van corona | Uitgeverij Lannoo

Wat kunnen we als team doen en (laten) organiseren?

  • Stuur binnen 1-2 weken een persoonlijke brief of condoleancekaart van de zorgverleners die het meest intensief betrokken waren bij de zorg. Hierin kan eventueel beschreven worden hoe het personeel de patiënt ervaren heeft.
  • Maak als team duidelijke afspraken over jullie beleid na het overlijden.
    • Hoelang na het overlijden voeren jullie het nazorggesprek? Wie nodigt naasten hiervoor uit en wie voert het gesprek?
      • Tip: voor een nagesprek is het belangrijk dat iemand dat doet die de naaste goed kent, maar ook dat die hier gevoel voor heeft, en er bijvoorbeeld goed mee kan omgaan als de naaste (erg) emotioneel wordt.
    • Wie is er verantwoordelijk voor het sturen van een condoleancekaart?
    • Wie is verantwoordelijk voor het informeren van de huisarts?
    • Sturen jullie na een jaar nog een kaartje op de verjaardag of sterdatum van de overledene? Wie is daar verantwoordelijk voor?
    • Tip: Betrek ook administratieve ondersteuning: zij kunnen helpen met sturen van (digitale) herinneringen voor het schrijven en sturen van brieven/kaarten en het organiseren van nazorggesprekken
  • Gebruik de uitkomsten van nazorggesprekken om de zorg voor zowel patiënten als naasten in de toekomst te verbeteren.
  • Onderzoek met elkaar op welke manier er na het overlijden van een patiënt uren kunnen worden vrijgemaakt om te besteden aan de zorg voor nabestaanden.
  • Maak binnen het ziekenhuis ook afspraken met andere disciplines. Op welke manier en wanneer worden andere disciplines zoals het palliatief team, maatschappelijk werk, geestelijke verzorging of psychologie betrokken na (en rondom) het overlijden?
  • Overweeg om vanuit het ziekenhuis een herdenkingsdienst te houden voor alle patiënten die gedurende de uitbraak/pandemie zijn overleden. Zo kunnen naasten zien dat het overlijden van hun dierbare ook op jullie als zorgverleners impact heeft. Daarnaast geeft het naasten de gelegenheid om in contact te komen met lotgenoten. Als er sprake is van een situatie waarin geen groepen mensen bij elkaar kunnen komen, kan een online herdenkingsdienst een mooi alternatief zijn.
    • Voorbeeld uit de praktijk: creatieve oplossingen tot het niet kunnen houden van herdenkingsdiensten vanwege de beperkende maatregelen:
      • Een herdenkingsplek inrichten in het ziekenhuis. Bijvoorbeeld een gedenktuin waarin nabestaanden een kaarsje kunnen aansteken voor hun overleden dierbare.
      • Een digitale herdenkingsdienst houden met geestelijk verzorger en muziek. Dit kan ook opgenomen worden zodat nabestaanden op eigen moment de opname kunnen bekijken op YouTube (afgeschermd).