Bijlage 3: Gesprekshulpen voor zorgverleners

Hoe is het voor u dat uw naaste zo ziek is geworden?

Wat houdt u het meest bezig?

Vraag evt door:

– Wat betekent dit voor u?

– Kunt u daar iets meer over vertellen?

– Welk gevoel roept dat bij u op?

Angst, spanning, somberheid zijn veel voorkomende gevoelens in deze

Wat is er nu belangrijk voor u? Wat is er de komende periode belangrijk?

Luister, vraag door.

Hoe houdt u contact met uw zieke naaste? Hoe ervaart u dat contact?

Erken dat wederzijdse angst voor besmetting en bezoekbeperking betekenisvol contact kunnen belemmeren. Wijs evt. op belang van (beeld)bellen, tegelijkertijd dezelfde activiteiten doen (bv TV kijken, eten en ondertussen bellen).

Thuis kan een babyfoon helpen contact te houden met de patiënt in een andere kamer.

U kent de patiënt goed; wat kan hem/ haar rustig maken, wat vindt hij/zij prettig?

Zeker als de patiënt zelf niet in staat is dit goed kenbaar te maken, kan deze vraag informatie geven om te zorg voor de patiënt te verbeteren.

Benoem expliciet welke zorg de patiënt krijgt en dat iedereen zijn of haar best doet om zo goed mogelijk voor de patiënt te zorgen.

Wat geeft u houvast/ steun in deze ziekteperiode?

Wat gaf u steun in eerdere moeilijke periodes?

Zoek samen naar een vorm van steun die past in de huidige situatie. Bespreek of het bijhouden van een (foto)dagboek nu of later steunend kan zijn voor patiënt, naaste of andere betrokkenen die niet langs kunnen komen.

Wat geeft u afleiding, wat geeft u structuur in deze ziekteperiode?

Is er iets, een voorwerp, muziek, foto, dat u positieve energie kan geven?

Adviseer dingen te doen die u samen prettig vindt, bv muziek luisteren, Tv kijken.

Moedig naasten aan ook ‘eigen tijd’ te maken.

Hoe slaapt u? Komt u aan voldoende nachtrust? Kunt u in deze situatie momenten om te ontspannen vinden?

Bespreek het belang van zelfzorg, bv door rustmomenten te creëren, goede voeding, ontspanningsoefeningen (evt. m.b.v. een app)

Welke gevoelens gaan er in u om als u denkt over de komende tijd? (bespreek evt de mogelijke scenario’s, en bespreek wat de naaste hoopt in die situaties)

Vertel dat de ervaring is, dat bespreken van moeilijke zaken rust, ruimte en duidelijkheid kan geven.

Stimuleer te bespreken

– wat u/ uw naaste wel en niet wil in deze ziekteperiode/ in de laatste levensfase,

– wat u samen wilt doen,

– wat uw wensen zijn mocht de ziekte leiden tot overlijden

– wat u elkaar wilt zeggen: stel dat niet uit, omdat onzeker is hoe het ziektebeloop zal zijn

Hoe ervaart u het contact met de zorgverleners? Heeft u zelf vragen of zijn er onduidelijkheden over Covid-19 of de zorg van uw familielid?

Stimuleer naasten te vertellen waar zij behoefte aan hebben in het contact met zorgverleners. Help evt. vragen te formuleren bestemd voor andere zorgverleners. Adviseer evt. een afspraak te maken met betreffende zorgverlener. Als er twijfel of onvrede bestaat over de eerder gegeven zorg helpt verdedigen hiervan vaak niet. Pas, als dat kan, de zorg aan, of leg nogmaals uit waarom bepaalde zorg echt de beste zorg voor de patiënt is.

Als de naaste niet bij de patiënt kan zijn: Kan ik namens u iets aan uw naaste vertellen, of iets specifieks doen, zodat u beiden toch een gevoel van nabijheid kunt krijgen?

Overweeg als zorgverlener een dagboek/verslag voor patiënt en naasten bij te houden als naasten de patiënt niet kunnen bezoeken.

Is er iemand in uw directe omgeving met wie u kunt praten over de ziekte van en de zorg voor uw familielid? Heeft u hulp? Hoe ziet de hulp eruit?

Adviseer om bij de opmerking: ‘Laat maar weten als ik iets voor je kan doen’, te benoemen wat diegene kan doen (bv boodschappen, koken, etc.) of de ander te vragen een concreet aanbod te laten doen.

Zijn er praktische problemen waar u nu tegen aan loopt?

Vraag wie hierbij kan helpen. Bespreek zo nodig welke hulp of zorg ingezet moet worden.

Wijs op mantelzorg.nl

Heeft u behoefte aan hulp? Zo ja, welke hulp zou u prettig vinden?

Benoem welke professionele hulp mogelijk is en wat zij kunnen betekenen.

Telefoonnummers:

– De luisterlijn (voor mensen die behoefte hebben aan een luisterend oor en een goed gesprek)

0900-0767, 24/7

– Rode kruis (hulplijn voor mensen die in quarantaine zitten i.v.m. het coronavirus)

070-4455888, 9.00-21.00 uur

– Landelijk informatienummer van de Rijksoverheid:

0800-1351, 8:00 – 20:00 uur.

Zijn er onderwerpen die u met mij, of iemand anders, wilt bespreken?

Overweeg naasten gesprekshulpen te geven zoals de Leidse Gesprekshulp, waarin onderwerpen, thema’s en voorbeeldvragen staan verwoord die voor hen van belang kunnen zijn

Hoe gaat het met u?

Bespreek gevoelens. Geef de naasten blijk van medeleven.

Waar zou u graag over willen praten?

Hoe zijn het afscheid en de uitvaart verlopen?

Realiseer je dat door de beperkende maatregelen de uitvaart mogelijk niet de vorm kon hebben die de naasten wensten.

Hoe kijkt u terug op de tijd dat uw naaste in het ziekenhuis/verpleeghuis/hospice opgenomen was?

Benoem eventueel jouw herinneringen aan de patiënt, een specifiek moment of een reactie van de patiënt die je bijgebleven is.

Hoe heeft u de zorg voor uw naaste ervaren? Hoe heeft u de ondersteuning voor u ervaren bij het zorgen voor uw dierbare?

Hoe heeft u de zorg voor uzelf ervaren?

Als de naaste bij het sterven aanwezig was:

Hoe heeft u de zorg tijdens het sterven ervaren?

Eventueel doorvragen, bijvoorbeeld: Is er iets dat u als helpend heeft ervaren?

Is er iets wat u als niet helpend of passend heeft ervaren en zou u hier iets over willen zeggen?

Zijn er punten waarop de zorg wat u betreft beter of anders zou moeten?

Heeft u vragen over waarom bepaalde zorg is gegeven en (medische) beslissingen zijn genomen?

Besteed zo nodig aandacht aan de beperkende maatregelen die rond de ziekte en het sterven genomen zijn.

Heeft u al contact gehad met uw huisarts?

Stimuleer naasten zo nodig zelf contact op te nemen. Eventueel aanbieden om later nog een keer contact te hebben, afhankelijk van de behoefte van de naaste.

Heeft u behoefte aan verdere begeleiding in de komende tijd?

Wilt u dit zelf met uw huisarts bespreken, of wilt u dat ik met uw huisarts overleg?

Eventueel doorverwijzen naar aanvullende nazorg (zie bijlage 5).

Ik bel om te bespreken hoe het gaat, nu uw…. is overleden. Bel ik gelegen? Hoe gaat het met u?

Luister vooral.

Hoe is de afgelopen tijd voor u geweest?

Vraag evt. door:

– Wat betekent dit voor u?

– Kunt u daar iets meer over vertellen?

– Welk gevoel roept dat bij u op?

– Benoem de emotie die u hoort/ ziet

Benoem dat rouwen heel persoonlijk is: iedereen rouwt op eigen manier, in eigen tempo. Er bestaat geen fout gevoel of gedrag.

Ongeloof, verdriet, woede, opluchting, schuld en gemis zijn veel voorkomende gevoelens bij rouw.

Benoem dat het bespreken ervan lucht kan geven en zo nodig hulp hierbij kan worden geboden.

Wijs evt. op IKNL Folder een dierbare verliezen en rouw.nl

Wat houdt u nu het meest bezig?

Geef ruimte aan emotionele en praktische zaken. Probeer niet meteen in de probleemoplossende doe-modus te schieten; verken wat nabestaande zelf al heeft opgepakt en kom evt. later in het gesprek met suggesties/ adviezen.

Hoe is het moment van overlijden/ afscheid (thuis/ in het ziekenhuis/ verpleeghuis/ Corona-instelling) geweest?

Erken hoe moeilijk afscheid nemen is in beschermende kleding/ als bezoek niet mogelijk was. Luister naar emoties zoals verdriet, boosheid, frustratie; benoem dat dit normale gevoelens zijn als goed afscheid belemmerd werd.

Bespreek of er contact is geweest met de zorgverleners die de patiënt verzorgd hebben in de laatste fase, of er behoefte is die te spreken. Stem evt. met zorgverleners in het ziekenhuis af of een nagesprek plaatsvindt/ kan plaatsvinden.

Hoe is de uitvaart geweest?

Luister; bekrachtig de mooie aspecten, erken wat (al dan niet door de Coronamaatregelen) niet lukte of mogelijk was

Is er contact met familie en vrienden? Hoe gaat dat?

Erken dat het moeilijk is nu niet/ beperkt de fysieke nabijheid van naasten te kunnen ervaren.

Zoek samen naar mogelijkheden om samen te rouwen zonder fysiek bij elkaar te zijn.

Bv (beeld)bellend herinneringen delen/ foto’s kijken, met elkaar een herinneringen-boek(je) maken, samen luisteren naar muziek, elk een herinneringen hoekje creëren en beeld daarvan delen, samen bedenken hoe een later te organiseren herdenkingsbijeenkomst er uit kan zien

Is er contact met andere zorgverleners, van patiënt of nabestaande? (bv al eerder betrokken thuiszorg, paramedici, psycholoog, specialisten)

Vraag of zij al op de hoogte zijn van het overlijden. Stem met nabestaande af wie hen informeert. Vraag evt. toestemming om met andere zorgverleners af te stemmen over hoe nabestaande begeleid kan worden in de komende tijd.

Hoe kijkt u terug op de zorg die uw naaste kreeg?

Hoe kijkt u terug op de ondersteuning voor u bij het zorgen voor uw dierbare?

Evt. ontevredenheid onder naasten over de geleverde zorg en bejegening voor en na overlijden kan voor langere tijd frustratie en verdriet geven. Luister en probeer, door doorvragen en samenvatten, helder te krijgen over welk aspect eventuele onvrede is ontstaan. Bespreek of jij/ andere zorgverleners hier iets van kunnen leren en/of dat je het betreurt dat de onvrede er is.

Wat geeft u houvast/ steun in deze periode?

Wat gaf u steun in eerdere moeilijke periodes?

Zoek samen naar een soortgelijke vorm van steun die past in de huidige situatie. Stimuleer contact te houden met steunende mensen in omgeving, bv door af te spreken op een vaste dag/ tijdstip elkaar te bellen.

Bespreek rol van evt. kerk, werkkring

Wat ervaart u als troostend in deze periode?

Bespreek of er iets is, een voorwerp, muziek, foto, dat steun kan geven? Evt. een (dank)brief schrijven aan overledene?

Wat geeft u afleiding, wat geeft u structuur in deze ziekteperiode?

Vraag wat nabestaande in normale situaties leuk, ontspannend vindt, ga – voor zover de Corona maatregelen dat toelaten- met die activiteiten door.

Adviseer zo veel mogelijk door te gaan met normale dagelijkse bezigheden.

Hoe zorgt u in deze verdrietige tijd voor uzelf?

Heb aandacht voor slaapproblemen, afgenomen eetlust, zelfzorg (m.n. als nabestaande zelf medische problemen heeft)

Zijn er praktische problemen waar u nu tegen aan loopt?

Bespreek wie uit omgeving kan helpen bij praktische problemen, of dat hulpverlening gestart moet worden (bv MW, sociaal wijkteam)

Wijs evt. op mantelzorg.nl en notaris.nl

Welke hulp of steun zou u prettig vinden?

Geef aan dat je wilt steunen bij het oppakken van het dagelijks leven in deze door Corona beperkende omgeving. Benoem dat de meeste mensen zelf met steun van hun omgeving goed door het rouwproces heen komen, maar dat soms extra hulp nodig is. Door de komende tijd contact te houden, kan samen afgestemd worden wanneer het inroepen van extra steun nodig is.

Afhankelijk van al beschikbare steun, de hulpvraag en inschatting van draagkracht van nabestaande, evt gesprek met POH-GGZ of geestelijk verzorger adviseren of regelen.

Zijn er onderwerpen die u met mij, of iemand anders, wilt bespreken?

Hoe zullen we de komende tijd contact houden?

Doe zelf een voorstel en vraag of de naaste zich daarin kan vinden.