Het verliezen van een dierbare is sowieso altijd een ingrijpende gebeurtenis, maar kan nog moeilijker te verwerken zijn als er beperkende maatregelen van kracht zijn. Er zijn dan bijvoorbeeld minder mogelijkheden rond het afscheid en de uitvaart. Ook kunnen naasten bij zorgverleners sneller ‘uit beeld’ raken na het overlijden van hun dierbare.
Hoe een uitbraak de situatie voor nabestaanden extra zwaar maakt:
- Sommige naasten hebben geen afscheid kunnen nemen van hun dierbare, en niet bij het overlijden kunnen zijn. Soms is een gast zelfs overleden zonder naasten rond het bed. Dit bemoeilijkt bij sommige naasten het verwerken van het verlies. Er is onzekerheid over een goed einde, verdriet, frustratie en schuldgevoel.
- Niet kunnen helpen met het geven van de laatste zorg.
- De overledene kan niet met de gebruikelijke rituelen het hospice verlaten.
- Als de dierbare is overleden aan een besmettelijke ziekte, kan hij/zij soms niet thuis worden opgebaard
- Een lockdown kan zorgen voor een uitvaart in beperkte vorm, met minder aanwezigen. Ook kunnen herdenkingsdiensten in hospices soms niet plaatsvinden.
- Een lockdown kan zorgen voor minder structuur, sociale steun en afleiding in de periode na het overlijden.
“Het was een ontzettend eenzaam afscheid. Er mocht niemand thuis langskomen en niemand durfde. Ja, dat is gewoon heel verdrietig. Ik heb nog nooit een overlijden van zo dichtbij meegemaakt, maar op deze manier was het nog verdrietiger dan ik me had kunnen voorstellen. Je hoort dit niet alleen te doen.” – nabestaande
Wat kan ik als zorgverlener doen?
- Wanneer familie niet bij het overlijden heeft kunnen zijn is het belangrijk om hen dan alsnog rustig de tijd te geven om afscheid te nemen op de kamer van de gast. Het kan naasten helpen als de overledene in stervenshouding ligt wanneer zij aankomen, om in deze natuurlijke houding afscheid te kunnen nemen (tenzij deze houding juist een heel naar gezicht is). Op deze manier kan het nare gevoel als gevolg van volledige afwezigheid bij het sterven iets verminderd worden. Vertel ook indien gewenst zo gedetailleerd mogelijk hoe het sterven verlopen is. Geef aan dat de naaste dit gesprek mag opnemen. Noteer in het zorgdossier wat je verteld hebt en hoe de naaste hierop reageerde. Dit kan helpen in het latere nazorggesprek.
- Wijs naasten op de mogelijkheid om hun dierbare thuis op te baren als de maatregelen dit toelaten. Thuis zijn vaak meer mogelijkheden om rituelen rondom het afscheid te laten plaatsvinden.
- Als de maatregelen het toelaten, kun je aanbieden om het lichaam samen te wassen en te kleden. Dit kan ook door gespecialiseerde cultuurspecifieke organisaties gedaan worden. Onderzoek of er dergelijke organisaties in de regio zijn.
- Stem met de naasten af of ze een ritueel rond het afscheid van hun overleden dierbare waarderen, bijvoorbeeld het maken van een vingerafdruk van de overledene, of op een kaart geschreven herinneringen van zorgverleners/vrijwilligers aan de gast, die aan de nabestaanden gegeven kunnen worden.
- Neem na het overlijden, als de eerste heftige emoties gezakt zijn, even rustig de tijd om met de naasten in gesprek te gaan. Neem de tijd om te condoleren en ruimte te geven aan hun emoties, maar ook om hen voor te bereiden op de volgende stappen. Wanneer en door wie wordt hun dierbare opgehaald en waar wordt hij/zij naartoe gebracht? Informeer naar eventuele vragen die zij hebben over de komende dagen en wat jouw rol als zorgverlener zal zijn.
- Een nazorggesprek is voor nabestaanden vaak erg waardevol. De gelegenheid krijgen om na het overlijden nog vragen te stellen, of gewoon ervaringen te delen, maar ook het bedanken van het zorgpersoneel, kan naasten helpen met het afsluiten en verwerken van een hele zware, emotionele periode. In tijden van een virus-uitbraak kunnen naasten ook vragen hebben over de laatste dagen van hun dierbare, als ze er zelf in mindere mate bij zijn geweest. Het kan hen helpen bij het verwerkingsproces als een betrokken zorgverlener dit ‘gat’ voor hen in kan vullen.
Dat het nazorggesprek vanuit de zorgverlener wordt geïnitieerd is belangrijk, omdat nabestaanden zich bezwaard kunnen voelen om er zelf om te vagen.
Zie Bijlage 3b voor een gesprekshulp voor tijdens zo’n nazorggesprek.- Belangrijk bij een nazorggesprek:
- Laat deze gesprekken voeren door de zorgverlener die het meest betrokken is geweest bij de zorg voor de gast, of het meest contact heeft gehad met de nabestaanden.
- Neem de tijd! Zorg dat je met volle aandacht in het gesprek bent, en zo’n gesprek niet even snel tussen de bedrijven door gebeurt. Als de omstandigheden het toelaten, probeer het gesprek dan face to face te doen en niet telefonisch.
- Lees ter voorbereiding in het zorgdossier informatie terug over de gast, het ziekteverloop en de naasten. Neem eventueel contact op met andere betrokken zorgverleners.
- Realiseer je dat luisteren, erkennen en normaliseren van gevoelens minstens zo belangrijk zijn voor de naaste als het geven van adviezen.
- Belangrijk bij een nazorggesprek:
- Ga na of naasten behoefte hebben aan informatie over rouw. Verwijs naar algemene informatie over het rouwproces en mogelijkheden voor lotgenotencontact en aanvullende (professionele) ondersteuning. Zie ook Bijlage 6.
- Als de gast een (externe) huisarts heeft die nog niet op de hoogte is, informeer deze dan over het overlijden van de gast. Als er bijzonderheden zijn rondom het overlijden of de reactie van de naasten hierop doe dit dan bij voorkeur telefonisch in plaats van per brief. Wanneer je vermoedt dat naasten het extra moeilijk gaan krijgen in het rouwproces, benoem dit dan expliciet.
- Adviseer nabestaanden die bij een andere huisarts staan ingeschreven dan de gast om contact op te nemen met de eigen huisarts om hem/haar op de hoogte te stellen van het overlijden. Bel in geval van een duidelijke ondersteuningsbehoefte van de nabestaande(n) eventueel ook zelf met de huisarts, als de naaste hiervoor toestemming geeft.
- Tip voor zorgverleners: Boekje Manu Keirse: “Helpen bij verlies en verdriet in tijden van corona” (Download).
Wat kunnen we als team doen en (laten) organiseren?
- Stuur binnen 1-2 weken een, bij voorkeur persoonlijke en handgeschreven, brief of condoleancekaart van de zorgverleners die het meest intensief betrokken waren bij de zorg. Hierin kan eventueel beschreven worden hoe de zorgverleners en vrijwilligers de gast ervaren hebben. Stuur eventueel ook een jaar na het overlijden (of met Kerst of op de verjaardag van de overleden gast) een kaart en/of bel naar de nabestaande(n).
“Als wij iets afsluiten, schrijven we een stukje tekst over onze gast, waarin we onder andere vertellen hoe de laatste nacht verlopen is. Ik probeer ook altijd zoveel mogelijk uit gesprekjes te plukken die ik gehad heb met een gast, en dan geven we dat mee aan familie, zodat ze een soort naslagwerk hebben van de dagen dat hun geliefde bij ons was. Ik merk wel dat dat kan helpen in het rouwproces.” – vrijwilliger
- Maak als team duidelijke afspraken over jullie beleid na het overlijden.
- Hoelang na het overlijden voeren jullie het nazorggesprek? Wie nodigt naasten hiervoor uit en wie voert het gesprek?
- Wie is verantwoordelijk voor het informeren van de huisarts, en wie voor het sturen van een condoleancekaart en eventuele volgende kaartjes?
- Gebruik de uitkomsten van nazorggesprekken om de zorg voor zowel gasten als naasten in de toekomst te verbeteren.
- Wanneer er sprake is van een heersende besmettelijke ziekte moeten de spullen van de gast misschien eerst in quarantaine, of moet de kamer juist zo snel mogelijk leeggehaald worden, afhankelijk van het beleid. Maak afspraken met elkaar over hoe naasten hier zo goed mogelijk in begeleid kunnen worden.
- Voorbeeld uit de praktijk: Sommige organisaties maken een folder met informatie over de dingen die moeten gebeuren vlak na het overlijden. Op deze manier kunnen naasten deze informatie mee naar huis nemen en lezen wanneer zij hier ruimte voor hebben.
- Voorbeeld uit de praktijk: Het maken en beheren van een Facebook- of WhatsAppgroep voor nabestaanden van gasten, om contact met lotgenoten te faciliteren.
- Overweeg om een herdenkingsdienst te houden voor alle gasten die gedurende de uitbraak/pandemie zijn overleden. Zo kunnen naasten zien dat het overlijden van hun dierbare ook op jullie als zorgverleners impact heeft. Daarnaast geeft het naasten de gelegenheid om in contact te komen met lotgenoten. Als er sprake is van een situatie waarin geen groepen mensen bij elkaar kunnen komen, kan een online herdenkingsdienst een mooi alternatief zijn.
- Voorbeelden uit de praktijk: Creatieve alternatieven voor (fysieke) herdenkingsdiensten:
- Voor elke overledene een steen laten versieren door de zorgverlener/vrijwilliger die bij het overlijden was.
- Bidkaarsjes maken om mee naar huis te geven of om een gedenkmoment te houden met de naaste(n).
- Een herdenkingsplek inrichten in het hospice. Bijvoorbeeld een gedenktuin waarin nabestaanden een kaarsje kunnen aansteken voor hun overleden dierbare.
- Een digitale herdenkingsdienst houden met een geestelijk verzorger en muziek. Dit kan ook opgenomen worden zodat nabestaanden op eigen moment de opname kunnen bekijken op YouTube (afgeschermd).
- Uitgeleide buiten laten plaatsvinden met familie erbij (om te voorkomen dat iemand ‘via de achterdeur verdwijnt’, zoals wel eens gebeurde tijdens de Covid-19-pandemie).
“Er was altijd zo veel belangstelling voor de uitgeleide, dat we dit wel altijd zijn blijven doen. Bijvoorbeeld buiten, met de voordeur open, de naasten binnen en de vrijwilligers buiten. Allemaal met mondkapje en op anderhalve meter afstand. Dus dan ga je creatieve oplossingen bedenken die anders niet bedacht zouden zijn.” – hospicecoördinator
- Voorbeelden uit de praktijk: Tijdens de Covid-19-pandemie hebben sommige zorgorganisaties extra inspanningen geleverd om naasten te begeleiden in de periode na het overlijden:
- Het organiseren van een sociale gespreksgroep ‘Rouw en Verlies’, voor nabestaanden die iemand hebben verloren ten tijde van Covid-19. Hierbij werd langere begeleiding dan normaal geboden, vanwege de grotere kans op een verstoord rouwproces. Wanneer beperkende maatregelen geen fysieke bijeenkomsten toelaten, kunnen deze (deels) digitaal plaatsvinden.
- Het organiseren van een webinar over rouw voor nabestaanden die iemand hebben verloren ten tijde van Covid-19 (door gemeente, welzijnsorganisatie en hospice). Op deze manier werd getoond dat de nabestaanden gezien werden, dit kan hen veel troost bieden.